M. Night Shyamalan

Çocukluk sanrılarından kurtulmanın yolunu iç dünyasına yaptığı yolculuklarda bulmayı başaran, Batı’nın havasını solumuş Doğu’nun romantik oryantalizmine olan aidiyetine de her daim sahip çıkmış bir isim M. Night Shyamalan. Eserlerinde yarattığı sıra dışı karakterler ve kurguladığı doğaüstü olaylar ile sembolik bir tanrısallığa bürünen Hint asıllı yönetmenin dünü ve bugünü üzerinden yola çıkıp, günümüz endüstriyel sinema sisteminde edindiği yere varan bir çözümleme yapacağız.

***

Küçük bir çocuğun hayal dünyası kadar geniş ne olabilir ki? Belki iki küçük çocuğun hayal dünyası… Büyüklerimizin oldukça basit bir yöntemle tüme vardığı gibi “Ne kadar çok ekmek, o kadar çok köfte…” Sınır tanımaz bir hayal gücünüz varsa eğer bunu besleyen şeylerin ne olduğunun bilinmesi önemlidir belki de. Söz konusu çocukluğumuz olduğu müddetçe empati yapmak kadar kolayı yoktur. En nihayetinde kendimizin yerine yine kendimizi koyuyoruz. Çocukluğumuzu besleyen en yaratıcı olgular her daim bilinmeyen, dolayısıyla merak uyandıranlar değil miydi? Ebeveynlerimize yorulmadan sorduğumuz tüm cevapsız “Neden?”lerimize kendimiz yanıt aramaya kalkmadık mı? Yatağa her girdiğimizde kendi masallarımızın kahramanı olmamızın sebebini başka yerde aramaya gerek yok. Ne de olsa cevabını biliyoruz artık.
“Küçüklüğümde aile büyüklerinin anlattığı masallarla büyüdüm ben. Küçücük bir çocukken bile tarifi mümkün olmayan bir haz aldığımı hatırlıyorum. Her çocuk da böyledir sanırım. Evde de çarşaflar yardımıyla hayalet kılığına girip, ev ahalisini korkutmaya bayılırdım. Sanırım gizem ve bilinmeyen şeyleri açıklama merakı tüm yaşıtlarım gibi benim de ilgimi çekiyordu. Böyle öyküleri nasıl aktarabileceğimi düşündüm durdum.” diyor bu yazının kahramanı M. Night Shyamalan. Yönetmen bugüne değin çektiği filmlerde korku temasını şimdiye kadar yapılmış olanlardan bir hayli farklı kullanıyor. Yapımlarında izleyiciye korkunun çevremizdeki etkenlere bağlı olmaktan ziyade tamamen kişinin kendisiyle alakalı olduğunu aktarmaya çalışıp, her şeyin aslında bireyde bittiğinin mesajını veriyor.

Kamerayla Tanışma

Manoj Night Shyamalan, 6 Ağustos 1970’de Hindistan’ın Pondicherry kentinde doktor bir anne babanın ilk çocukları olarak dünyaya geldi. Doğduğu toprakları tanımaya fırsat bulamadan ailesiyle Philadelphia’da varlıklı ailelerin konuşlandığı bir banliyöye taşındı. Doğduğu topraklar ile hasret gidermesi ancak yıllar sonra mesleği gereği olacaktı. Philadelphia’da büyüyen Shyamalan okul dışında arta kalan zamanlarını sinema hakkında okuyarak geçiriyordu. Ondaki bu hevesi gören anne ve babası sekizinci yaş gününde ona ilk kamerasını hediye ederler ve genç bir beynin kendisi için çizeceği yola belki de ilk yönü gösterirler. Küçük Shyamalan bu kamera ile yaklaşık 10 sene boyunca 50’ye yakın kısa film çekecektir. Sinema tutkusunun peşinden gitmeyi kafasına koymuştur bir kere. Katolik okulunu tamamladıktan hemen sonra bu konudaki ilk ciddi kararını verip New York Üniversitesi’ne bağlı Tisch Sanat Okulu’na kaydını yaptırır. Başarılı bir eğitim dönemi geçirmesinin ardından, mezuniyetinden hemen sonra ilk uzun metraj çalışması için kollarını sıvar. Bir geriye dönüşün tam zamanıdır artık. Bir başka deyişle geçmişe dönüşün…
1992 yılında New York Üniversitesi’nden mezun olmasının akabinde bir süredir çalışmalarını yaptığı Praying with Anger için kamera karşısına geçer. Filmde öğrenci değişim programıyla doğduğu topraklara, Hindistan’a, geri dönen Amerikalı bir öğrencinin hikâyesine davet ediliriz. Genç bir bireyin kendi kültürüne, doğduğu topraklara, bir başka deyişle aslında kendisine karşı yaşadığı yabancılığı ya da “öteki”liği gözler önüne seren filmi, Shyamalan’ın ailesine karşı bir saygı duruşu olarak görebiliriz. Yazar, yönetmen, yapımcı ve oyuncu olarak filmde boy gösteren M. Night Shyamalan dikkatle bakıldığında bir nevi kendi portresini yansıtmaktadır. Yapım Temmuz 1993’de Los Angeles Amerikan Sinema Enstitüsü tarafından ‘en iyi ilk yönetmenlik denemesi’ ödülüne layık görülür.
1998 yılına gelindiğinde genç yönetmen özel hayatından biraz daha bağımsız çalışmaya karar verir ve daha önce eğitim gördüğü Katolik okulunda yeni filmi Wide Awake’nin çekimlerine başlar. Aynı yıl vizyona giren film, büyükbabasının ölümünden sonra tüm inancını yitiren ve tanrının varlığını sorgulamaya başlayan 10 yaşındaki bir çocuğun öyküsünü konu alıyordu. Mütevazı bir kadroyla çekilen film beklenenin üzerinde bir başarı elde ederek ABD’de yılın en fazla izlenen yapımlarından biri olunca, M. Night Shyamalan artık çocukluk hayallerinin peşinden giderek çıtayı yükseltme zamanının geldiğine inanmaya başlamıştı.


Yeni Hitchcock mu?

Sinema dünyasına şöyle bir göz attığımızda belli bir yer edinmiş yönetmenlerin kendi izleyici kitlelerini oluşturmayı başardıklarını görürüz. Bunun en büyük nedeni hiç kuşkusuz yönetmenlerin kendilerine has yöntemleri ve anlatım tarzlarının oluşudur. Shyamalan’ın yönetmenlik bilincinin oturması ve kendine has bir tarz yakalamasında da tabii ki birkaç yönetmenin payı oldukça büyük. Sekizinci yaş gününde armağan edilen kamera ile yaklaşık 10 sene boyunca yaptığı çekimlerde kendisine ilham veren iki yönetmen vardı. Bunlardan ilki kullandığı teknikle pek çok izleyiciyi kendisine hayran bırakan Steven Spielberg’di. Öyle ki genç yönetmen adayının odasının duvarlarını o yıllarda Jaws ve Indiana Jones serisinin posterleri süslemekteydi. Öte yandan ruh dünyasını en çok etkileyen yönetmen ise gerilim sinemasında çığır açan Alfred Hitchcock’du. Hitchcock gerilim sinemasını klişelerden arındırmış, hikâyelerinde kalıplaşmış kuralların dışına çıkmayı başarmış, her yeni filminde kullandığı sürprizlerle izleyiciyi filmde tutmayı başarmıştır. Shyamalan’ın eserlerine baktığımızda filmlerinde kendisine küçük bir rol verdiğini, sabit kamera kullanımının üst düzeyde olduğunu ve en önemlisi filmlerinin finallerini seyirciyi ters köşeye yatıracak şekilde kurguladığını görüyoruz. Tüm bunların Hitchcock hayranlığının bir getirisi olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.
Shyamalan’ı yeni nesil Hitchcock olarak ifade etmek yine de pek doğru sayılmaz. Adının her daim Hitchcock’un yanında anılmasının sebebi örnek aldığı yönetmenlerden bir tanesi olması ve kendi eserlerinde Hitchcock sinemasından kesitler aktarması olabilir. Fakat yine de Shyamalan bir kopya olmayı kendine has anlatım tarzıyla reddediyor. Hitchcock sinemasında tedirginliği film boyunca üst seviyede tutmak esas iken Shyamalan’ın bu konuda hocasından ters düştüğünü görüyoruz. Çok daha fazla ayrıntı gösterip, izleyiciyi detaya boğmak ve bu sayede dikkatleri başka yere çekilmiş seyirciyi hazırlıksız yakalayıp ters köşeye yatırmak Shyamalan’ın en öne çıkan özelliğidir. Tüm bunların yanında yönetmenin kamera kullanımı da kendine has gerilim anlatımında büyük öneme sahiptir. Kameranın, özellikle diyaloglarda, konuşana değil de kilit noktaya odaklanması buna en güzel örnektir.

“Merhaba, Ben Night”

Wide Awake ile birlikte Amerikan sinemasında adından söz ettirmeyi başaran Shyamalan için artık hedef büyütmenin ve çocukluk sanrılarını beyaz perdeye aktarmanın zamanı gelmişti. 1999 yılında ilk büyük projesi olan The Sixth Sense (Altıncı His) için kamera arkasına geçen yönetmen kalıcı bir iz bırakmanın planlarını yapıyordu. Bu yapımda en beğendiği aktörlerden biri olan Bruce Willis ile çalışma fırsatı buldu. Aynı yıl vizyona giren film için ayrılan bütçe yaklaşık olarak 50 milyon $’dı. Çok fazla reklamı yapılmayan film, izleyenlerinin kulaktan kulağa yaydığı övgüler ile kendisine bir anda Box-Office’nin ikinci sırasında yer bulur. Aynı yıl George Lucas’ın kült eseri Star Wars’ın devam filmi ile dönmesi Altıncı His’in ilk sıraya yerleşmesinin önünü tıkar. Film elde ettiği 672 milyon $’lık hasılat ile gişede çok büyük bir başarı elde edip, Oscar’a 6 dalda aday gösterilince, yönetmen Shyamalan adını Hollywood’a ezberletir. Filmin senaryosu ve özellikle yıllarca unutulmayacak finali kendisinden beklentileri bir hayli arttırmıştır üstelik. Altıncı His’ten bir sene sonra çekeceği Unbreakable’de (Ölümsüz) Bruce Willis’e Samual L. Jackson eşlik edecekti.
Henüz 28 yaşında olan bir yönetmenin gişede bu denli başarı gösterdiği pek görülmemiştir. Üstelik Altıncı His’in başarısı sadece gişede kalmamış, film sinema eleştirmenlerinden de tam not almıştı. 2000 yılında 75 milyon $’lık bir bütçe ile çekilen Unbreakable, Altıncı His’in de referansıyla sinema salonlarını doldurmuş ve Shyamalan ikinci büyük işinde gişeden 250 milyon $’a yakın bir gelir elde etmişti. Çizgi roman temalarının bolca kullanıldığı filmde, iyi-kötü kavramlarına bambaşka bir anlayış getiren Shyamalan bu filmini şu ana kadar çektikleri arasında en iyisi olarak niteler.

Beklentilerin Kurbanı

Bir sinema izleyicisinin bir filmden beklentisi nedir? Sanırım önce bunun cevabını vermek gerekir. Koltuğuna yayılan bir sinemaseverin hiçbir zaman filmin yarısında filmden gerekli hazzı aldığı gerekçesiyle kalkıp gittiğini göremezsiniz. Çünkü izleyici sürekli bekleme halindedir. Beklenen ise finaldir elbette. Koskoca filmin son 10-15 dakikasını görmektir amaç. Daha öncesi buna hazırlıktır, hepsi bu.
Shyamalan’ın Hollywood’un en çok kazanan yönetmenleri listesinde olduğu bir gerçek. Fakat bu bile Shyamalan’ın en çok tartışılanlar listesinin tepesini zorladığı gerçeğini değiştirmiyor. Shyamalan’ın eserlerine şöyle bir baktığımızda onun en büyük şanssızlığının ilk büyük filmi ile beklentileri oldukça yükseltmesiydi. Yönetmenin kendine has bir hikâye anlatımı olduğu, bunun da eserlerine masalsı bir sürükleyicilik kattığı bir gerçek. Filmlerinin senaryosunu da kendisi yazdığı için bütünleşme konusunda da bir sorun yaşamıyor. Shyamalan filmlerinde seyircisine sürprizler yapmaktan, onları ters köşeye yatırmaktan hoşlanan bir yönetmen. Fakat bu kimi izleyici için problem yaratabiliyor. Baştan sona merak uyandırmak, sonu daha önceden belli olmayan sahneler ile merak unsurunu sürekli yüksek tutmak onun ustalıkla yaptığı bir iş. Yine de modern sinema izleyicisi bir film sona erdikten sonra film hakkında getireceği yorumları her daim filmin finaline dayandırır. Final iyiyse başyapıt, tatmin etmiyorsa tu kaka. Bunun en büyük örneklerini yönetmenin sırasıyla çektiği Signs (İşaretler), The Village (Köy), Lady in the Water (Sudaki Kız) ve The Happening’de (Mistik Olay) görüyoruz. Her bir filmi ayrı olarak ele aldığımızda senaryo bakımından denenmemiş olanın yapıldığını söyleyebiliriz. Öyküler izleyiciyi öylesine içine çekiyor ve bu Shyamalan’ın takdire şayan atmosfer yaratımıyla öylesine harmanlanıyor ki izleyici kendisini bir anda koltuğuna mıhlanmış bulabiliyor. Modern sinema izleyicisi sinemanın klişelerine öylesine kendini kaptırmış ki en nihayetinde yaşayacağı sürpriz finali yadırgayabiliyor.
Shyamalan filmlerinin en büyük handikaplarından biri de sonlarının daha önceden kulağınıza fısıldanabilme ihtimali. İzlenmeden sonu öğrenilen filmler hiçbir zaman aynı etkiyi yapamıyor. Yine de Shyamalan tüm eleştirilere rağmen bir sonraki eseri heyecanla beklenen bir yönetmen. Ne üretirse üretsin sürekli tüketilen biri. Yoksa her filminin gişede bütçesini katladığı gerçeğini neye dayandırabiliriz ki? Budur zaten Hollywood gibi bir kurtlar sofrasında şarktan çıkıp gelen bir yönetmenin masanın en iyi köşelerinden birini kapmasının sebebi. O gerilim sinemasına kattığı yeni boyutla izleyene kaderciliğin izlerini sunuyor. Yakalayabilen beri gelsin.

Favori 5’li

The Sixth Sense (1999): Küçük bir çocuğun ölü insanlar görmesi ve bunun sonucu olarak bir terapiste ihtiyaç duymasını konu alan bu psikolojik gerilim, rutin ilerleyen klişe bir gerilim filmi olmaktan son birkaç dakikasıyla sıyrılıp kült olmayı başarır.
The Village (2004): Toplumdan soyutlanmış köy… Köyün çevresinde yerleşmiş yabancılar… Ve köyün orta yerinde bir sınır… Köy halkı ve yabancılar arasındaki anlaşmaya göre sınır geçilmediği müddetçe herkes rahat olacaktır. Korkunun içimizde olduğu gerçeği kapalı toplumlar üzerinden seyirciye aktarılıyor.
Unbreakable (2000): Yönetmenin “En iyi işim” dediği bu film, 131 yolcunun öldüğü bir tren kazasından tek çizik bile almadan kurtulan bir adamın öyküsünü çizgi romansal bir anlatımla sunuyor.
Signs (2002): Mel Gibson’un başrolünde dikkat çektiği film eşini kaybettikten sonra inancını yitiren eski bir rahibin çevresinde geçiyor. Uzaylı temasının spritüel bir biçimde ele alındığı yapım klasik uzaylı filmlerinden başarıyla sıyrılmayı başarmıştır.
Lady in the Water (2006): Bir uykudan önce masalı. Fakat bir çocuğun eline şeker tutuşturur gibi değil… Bir apartmanın havuzunda aniden beliren genç bir kızın insanlığa bir mesajı vardır, onun bu mesajı iletmesine engel olmak isteyenler de… Mutlu son için zaman daralmaktadır.

(Bu yazı RoadLife dergisinin Ekim 2009 sayısında yayınlanmıştır.)